دمیتری ویرختوروف
معلومات مختصر درمورد نویسنده مقاله: دمیتری نیکولایویچ ویرختوروف – کارشناس مرکز مطالعات افغانستان معاصر.

نظر نویسنده ممکن است مغایر با موضع سایت "افغانستان.رو" باشد.

افغانستان در دو سه سال پسین در مرکز توجه شرکت های راه آهن کشورهای همسایه قرار گرفته است. در صف نخست ایران و ازبکستان قرار دارند که پروژه های را نیز در این کشور به اجرا گذاشته اند. روشن است که افغانستان به زودی از رده ای کشورهای که راه آهن ندارند بیرون خواهد شد. این رویداد به عنوان نقطه ای عطفی باید از جوانب گوناگون مورد بررسی قرار گیرد.

پروژه ها

تاریخ پروژه ساخت راه آهن افغانستان از صد سال بیشتر را در بر می گیرد. نخستین پروژه ساخت راه آهن را در افغانستان بریتانیایی ها پیشنهاد کرده بودند. به محض این که ملکه ویکتوریا به عنوان امپراطور هند شناخته شد در سال 1879 بریتانیایی ها تصمیم گرفتند که در قندهار راه آهن احداث کنند. این مسیر را آنان تا کویته بازسازی کردند ولی پس از آن امیر عبدالرحمن خان فرمانروای افغانستان از اجرای پروژه ساخت راه آهن جلوگیری کرد.

به دنبال این مسایل بحث ساخت راه آهن در افغانستان تا اواخر سال های 1960 دیگر مطرح نشد. تا این که غلام سرور ناشر یکی از تاجران بزرگ افغان به اتحاد جماهیر شوروی مراجعه کرد و در خواست ساخت راه آهن مسیر کندوز- شیرخان بندر را بر رودخانه ای پنج به این کشور داد. ولی نمایندگان شوروی علیرغم تمایل بازرگان افغان به پرداخت تمام هزینه های این پروژه از پذیرش آن اجتناب کردند.

در سال های 1980 درست پس از آغاز جنگ، اتحاد جماهیر شوروی شعبه ای در ترمز- حیرتان بر روی پل آمو دریا احداث کرد که از آن برای انتقال اموال نظامی استفاده شود. حالا این ورودی راه آهن افغانستان به شمار می رود. شعبه دوم بسیار کوتاه است و از کوشکی می گذرد. این مسیر برای سهولت در انتقال اموال و وسایل ساخت شاهراه های کوشکی- هرات- قندهار به وسیله ای اتحاد جماهیر شوروی از محل کمک های این کشور ساخته شد.

در سال های 1970 با حمایت سازمان ملل کار بر پروژه ای شاهراه و راه آهن از مسیر ایران به پاکستان آغاز شد. مسیر این پروژه ای راه آهن باید از شهر مشهد به هرات – قندهار و چمن می رسید، جایی که باید با راه آهن پاکستان وصل می شد.

شاه ایران آمادگی کمک به افغانستان را برای بازکردن میسری را اعلام کرد که کابل را با زاهدان ایران پیوند می داد و افغانستان می توانست با استفاده از بنادر ایران به دریا راه پیدا کند، با توجه به این که افغانستان با قبول این برنامه پاکستان را دور می زد. با وجود این که این پروژه یک پروژه ای سودآور بود ولی حتا کار آن آغاز نشد. اثرات جنگ تمام طرح ها و برنامه ها را مختل کرد.

ساخت تازه

برنامه ساخت راه آهن در افغانستان یک بار دیگر پس از سقوط طالبان در سال 2001 در این کشور مطرح شد. ایران از شمار نخستین کشورهای است که برای عینیت بخشیدن به این پروژه دست به کار شد. در سال 2008 پروژه راه آهن خاف ( ایران) و هرات ( افغانستان) به پایه اکمال رسید. هزینه ساخت کامل این پروژه را کشور ایران بدوش خود گرفته است. موثریت اساسی اقتصادی این پروژه براین قرار دارد که کالا ها از هرات و دیگر مناطق غربی افغانستان به بازار های منطقه و جهان راه پیدا کند. با این حال دلچسپی کشورهای همسایه افغانستان برای ساخت پروژه راه آهن هنوز پایان نیافته است. در می سال 2007 رییس جمهور تاجکستان امام علی رحمانوف ساخت راه های ایران را پیشنهاد کرد. با توجه به این طرح راه آهن باید از مسیر کلخوزآباد- پایین پنج ( تاجکستان) به قندوز- مزار شریف – هرات ( افغانستان) و مشهد (ایران) عبور کند.

این موضوع سبب شد که شرکت دولتی " راه آهن ازبکستان" متوجه این مساله شود. چیزی که همواره مانع عبور کالا های تاجکستانی و انجام عملیات می شد.

در پایان سال 2008 آلمان پیشنهاد ساخت راه آهن حیرتان- مزار شریف را ارایه کرد. البته پوشیده نیست که با باز شدن این شعبه انتقال وسایل نظامی آلمان به شمال افغانستان انجام می شود، از آن جایی که آلمان اجازه دارد از راه زمین و از اقلیم روسیه این کار را صورت دهد.

چنین ایده خوبی به زودی مورد توجه ای ازبکستان قرار گرفت. " راه آهن ازبکستان" بی درنگ از بانک توسعه آسیایی وام گرفت و کار ساخت 75 کیلومتر راه آهن را از بندر حیرتان تا فرودگاه مزار شریف اغاز کرد. ساخت این مسیر تا پایان سال 2010 تکمیل می شود.

دولت افغانستان فکرمی کند که به زودی راه آهن مزار شریف به هرات می رسید و برای اجرای این برنامه از حالا خرید وسایل و زمین های این مسیر را که برای این برنامه در نظر گرفته شده ، آغاز کرده است. به این ترتیب تا پایان سال 2010 افغانستان به دو شعبه فعال راه آهن دست پیدا می کند. این چیز اندکی نیست هرچند تا رسیدن به شبکه ای راه های ملی هنوز فاصله زیاد است ولی با این حال کار به گونه دلخواه آغاز شده است.

افغانستان نخستین برنده

ساخت راه آهن تغییرات جدی را به وجود می آورد. راه آهن به شدت امکانات توسعه مناسبات اقتصادی، صدورکالا ها، واردات و توسعه صنعتی را سامان می بخشد. به طور کلی ، صرفنظر از این که چگونه وضعیت توسعه یافته ، و چگونه رقابت بین کشورهای همسایه برای نفوذ در افغانستان وجود داشته است ، هرکشوری که بخواهد این پروژه را تکمیل کند افغانستان از ساخت و ساز راه آهن سود می برد. راه آهن چیزی نیست که به دلیل تغییرات سیاسی که همواره اتفاق می افتد بتوان آن را در جیب نگهداشت.

در این جا به گونه مثال می توان به کشور ازبکستان اشاره کرد که به شکل نگهانی در این خصوص بیدار شد که خط راه آهن مزار شریف را بسازد، آن هم به این دلیل که موقعیت انحصارگرایانه ای خود را در بازار های منطقه از طریق افغانستان و در این کشور حفظ کند. به مدت طولانی حیرتان یگانه ایستگاهی به حساب می آمد که توانایی انتقال محموله های بزرگ بازرگانی را دارا بود. پس از آن محموله ها باید از طریق راه آهن ازبکستان حمل می شد که این کشور منفعت چند جانبه از آنها به دست می آورد. به دلیل نداشتن راه رو دیگر انتقالاتی تاجران افغان مجبور بودند که در برابر ازبکستان سکوت اختیار کنند.

تاجران افغان، هم در اخل کشور و هم در کشورهای مشترک المنافع از برخورد کشور ازبکستان سرخورده بودند. محمد داوود یک تاجر افغان در کشور قزاقستان به این باور است که " ازبکستان به دلایل مختلف از عهده انتقال محموله ها به طرف افغانستان بیرون شده نمیتواند ". استفاده از راه آهن ازبکستان برای حمل محموله های تجارتی در تجربه ای این تاجر افغان بازتاب دهنده ای یک رشته از مشکلات و موانع است. به عقیده محمد داود، شرایط به گونه ای غیرقابل تحملی رقم خورده است آن گونه که مناسبات خارجی توسعه ای اقتصادی افغانستان را صدمه می زند. این تاجر افغان می افزاید: " در کابل، قزاقستان را حداقل در عرصه منابع انرژی به عنوان یک شریک استراتژیک اقتصادی می بینند. در این مساله منفعت قزاقستان هم وجود دارد، ولی یک مورد هست و آن این که راه رو ازبکستان قادر به حمل محموله های بزرگ نیست". با این حال محمد داود اظهار امیدواری میکند که با احداث شعبه جدید راه آهن (حیرتان - مزارشریف) اوضاع تغیر کند.

اما یک چیز دیگر، با ساخت راه آهن هرات این امکان به وجود می آید که محموله های که از راه ازبکستان باید حمل می شد از راه ایران پس از این حمل شوند. رهبری شرکت راه آهن سازی ازبکستان تصمیم گرفته است که با باز کردن یک شعبه ای جدید از این مشکل عبور کند. به هرحال، حالا فرصت از دست رفته و شادی انحصار ازبکستانی ها ازدر مورد بارزگانان افغان مخدوش شده است. به این حساب به زودی می توان انتظار رشد فعالیت های اقتصادی افغانستان را داشت و هم زمان شاهد موجودیت یک رشته از محصولات این کشوردر مغازه ها بود.

ایران نیز از ساخت راه های آهن، نه تنها از انتقال اموال نفع می برد بلکه از قرار معلوم، راه آهن مشهد – بافک که از آن شاخه به هرات جدا می شود ایستگاه های سنگان، سه چاخون، چادر میلاو و پاروادی دارد که برای پروسس بارهای صنایع معدنی عیار ساخته شده و ایران جداً بر استخراج معادن معدنی افغانستان حساب می کند و به موقع شبکه ترانسپورتی لازم را می سازد. ایران با توسعه دادن شبکه راه ها در غرب افغانستان، دسترسی اضافی بر منابع معدنی افغانستان و آن هم با شرایط امتیازی کسب می کند.

از اعمار راه های آهن حتی پاکستان و هند نیز نفع خواهند برد. رهبری پاکستان با گذشت زمان درک می کند که راه های آهن افغانستان به آن کشور امکان دسترسی مستقیم به بازار های اروپایی، آسیای مرکزی و روسیه، بدون عبور از بنادر و کانال سوئیز مزدحم، با صرفه جویی مخارج دو بارگیری مجدد، میسر می شود، بعد از این موضعگیری پاکستان هر چه بیشتر دوستانه و نرمتر خواهد شد. به تعقیب پاکستان، هند نیز به این شبکه می پیوندد که به پروژه بزرگ نامناسب دهلیز ترانسپورتی "شمال – جنوب" ضرورت احساس نخواهد کرد. خلاصه این که در بین کشورهای همجوار افغانستان هیچ کشوری وجود ندارد که راه های آهن افغانستان به نفع آن نباشد و یا برای آنها خطرناک ثابت شود.

برخلاف، دورنمای توسعه تجارت و ترانزیت اموال بسیار بزرگ است.

یگانه کشور که از اعمار راه های آهن افغانستان چیز های زیادی را از دست داده – روسیه است. روسیه چانس استثنایی آن را داشت که افغانستان را شبکه خطوط راه آهن 1520 ملی متری شامل سازد، آن را با قطارها و سامان آلات ساخت روسیه تجهیز کند و به صنایع راه آهن روسیه وصل سازد. این کار به نوبه خود جریان اموال را به مسیر شمالی به بنادر روسیه سوق می داد. ولی حالا این امکان از دست رفته است. راه های آهن افغانستان به صورت استثنایی در خط دارای عرض 1435 ملی متری انکشاف خواهد کرد و این کار حمل و نقل اموال را در مسیر نو: غرب – شرق، با نقش کلیدی ایران و در دورنمای پاکستان توسعه خواهد داد. افغانستان از تخنیک راه آهن ایران استفاده خواهد کرد.

انکشاف راه های آهن در افغانستان در آینده تاجکستان و ازبکستان را مجبور خواهد کرد، تا راه های آهن به عرض 1435 ملی متری اعمارکنند و یا راه های آهن خود را به این خطوط عیار سازند. این کار به نفع آنها خواهد بود و امکان دسترسی مستقیم بر بنادر ایران را برای آنها میسر می سازد. این برای اقتصاد این کشورها امکان نادر محسوب می شود. و اگر چین هم از طریق آسیای مرکزی خط آهن با عرض 1435 ملی متری اعمار کند، پس در قرن 21 این نوع خط آهن در این کشورها مسلط خواهد شد.

به صورت کل، خطوط راه آهن افغانستان آینده تابناک دارد. آنها تاثیرات بس بزرگ را بر توسعه اقتصادی و اجتماعی بر مناطق وسیع که در شمال و جنوب سلسله جبال مرکزی افغانستان قرار دارند، بجا خواهد گذاشت. این تاثیرات نظر به توسعه شبکه راه های آهن افغانستان روز به روز قوی تر خواهند شد. شاید در آینده کار حفر تونل های راه آهن از طریق سلسل جبال افغانستان مرکزی آغاز شود